Акыллының теле күңелендә,

Тиленең акылы телендә.

* Акылы кысканың теле озын.

* Ана баланы ике кат тудыра:

Бер кат — тән биреп!

Икенче кат — тел биреп!

* Анам биргән туган тел,

Атам биргән корал тел.

* Ана мәм биргән,

Ана тән биргән,

Ана сөт биргән,

Ана тел биргән!

* Алтыда белгән ана телең алтмышта онытылмас.

* Бик татлы булма кабып йотарлар,

Бик ачы булма — төкереп ташларлар.

* Аягы пычрак — өй пычратыр,

Теле пычрак — кеше пычратыр.

* Берәүнең кулы эшли,

Икенченең теле эшли.

* Бер телдә ун хикмәт,

Ун телдә йөз хикмәт.

* Бит күрке күз,

Тел күрке сүз.

* Дөньяда иң татлы нәрсә дә — тел,

Иң ачы нәрсә дә — тел.

* Әдәп башы — тел.

* Әйткәннән тел калмас.

* Әйтмәс җирдә авызың тый,

Кычытмас җирдә кулың тый.

* Җабага тайның бете ачы,

Әшәке кешенең теле ачы.

* Иле барның теле бар.

* Иң татлы тел — туган тел,

Анаң сөйләп торган тел.

* Инсафлының теле саф.

* Йомшак телле бәрән ике ананы имә.

* Кеше күрке йөз;

Йөзнең күрке — күз,

Уйның күрке — тел,

Телнең күрке — сүз.

* "Кеш" дип әйтергә теле юкның күзен карга чукыр.

(Тел ул үзеңне яклау коралы булып та хезмәт итә, дигәннән.)

* Күңеле турының теле туры.

(Төрдәше: "Күңеле расның теле рас".)

* Озын тел елан: авыздан чыкса, муенга урала.

* Сакауның телен әнисе белер.

* Оста барда кулың тый,

Белгән барда телең тый.

* Сакау сакауны үчекли.

* Сиңа бирелгән ике колак, бер тел:

Ике тыңла, бер сөйлә, калганын үзең бел.

* Сөяксез тел ни димәс.

* Сүз бер көнлек, тел гомерлек.

* Татлы тел тәхет били.

* Татлы тел тимер капканы ачар.

* Тел — ананың теләге,

Тел — ананың баласына иң кадерле бүләге.

* Тел белән әйтмичә, бармак белән төртеп булмый.

* Тел белмәгән теленнән абыныр.

* Телгә сак бул!

* Тел дигән дәрья бар,

Дәрья төбендә мәрҗән бар.

Белгәннәр чумып алыр,

Белмәгән коры калыр.

* Теле белән күктәге айны йөртә белгән,

Кулы белән казандагы майны эретә белмәгән.

* Теленә салынган,

Эшендә абынган.

* Телең белән күңелеңне бер тот.

* Телең белән узма,

Белем белән уз.

* Телең белән фикер йөртмә,

Уең белән фикер йөрт.

* Телеңне тезгендә тот,

Этеңне чылбырда тот!

* Телеңне тыйсаң, тыныч булырсың.

* Телне каләм саклый.

* Телең ни әйтсә, колагың шуны ишетер.

* Теле озын булмаганның гомере озын булыр.

* Теле озын кешенең акылы кыска булыр.

Чыганак

Тел ачкычы: сүз һәм туган тел турында шигырьләр

Шигырьләрне укырга

Сүз, аваз-хәреф турында табышмаклар

 

1. Синдә бар, миндә бар - кешедә юк, Казанда бар, өйдә юк; Урманда бар - бер генә, Җирдә-суда бер дә юк.
2. Мәскәү илә Казанда юк, Питербур илә Оренбурда бар; Ташкент илә Уфада юк, Әстерхан илә Самарда бар.
3. Мәскәүдә бер дә юк, Казанда икәү.
4. Әбидә бер, бабайда ике.
5. Диңгездә бар, суда юк, Абзарда бар, өйдә юк.
6. Бездә бар, Сездә бар, Илдә юк.
7. Яз белән көз нәрсә белән тәмамлана?    
8. Казанның уртасында ни бар?
9. Сыерда бар, атта юк, Сарыкта бар, эттә юк.
10. Тыкрык башында ни бар?
11. Чигәдә бар, кашта юк, Чирәмдә бар, ташта юк.
12. Кое төбендә нәрсә бар?
13. Җирнең уртасында ни бар?
14. Кәҗәнең башында нәрсә бар?    
15. Шәһәрдә бар, авылда юк, Кешедә бар, адәмдә юк.
16. Барда юк, юкта бар.
17. Балда бар, нанда юк, Алмада бар, ханда юк.
18. Урманда бар, кырда юк, Мунчада бар, өйдә юк.
19. Тәрәзә төбендә нәрсә бар? Шуны тап.
20. Көн белән төн уртасында нәрсә бар?
21. Күлдә бар, елгада юк, Үрдәктә бар, казда юк.
22. Беренче кисәге - җирнең иярчене; Икенче кисәге - җәзалау урыны; Кушып укыганда - кеше исеме.
23. Бер иҗегем - төс минем; Икенчесе - сыеклык; Өченчесе бөл ай ди: - Безнең авыл бик бай,- ди.
24. Нинди шәһәр суда йөзә?
25. Алма дисәң дә алалар, Нәрсә соң ул, балалар?
26. Чарлак кайчан кош була?
27. Азиядәге бер тауның исемен алам: беренче иҗеге - әйбернең төсен белдерә, икенче иҗеге - йорт хайванының исеме.
28. Нинди сүздә алты «н» бар?
29. Беренче иҗеге - боерык фигыль; Икенче иҗеге - атау җөмлә; Икесе бергә - кыйммәтле металл исеме.
30. Ансыз миңа бу киң дөнья булды тар, Насыйп микән миңа аны күрергә? Аның хәрефе бу язылган җирдә бар, Миңа кирәк шул кемлеген белергә.
31. Һәр хәрефе бер иҗек, Исеме була ничек?
32. «Б» белән башласаң - бик тәмле әйбер; «С» белән башласаң - бүрәнәләр бәйләме; «К» белән башласаң - боерык фигыль.
33. Бер иҗеген ал умартадан, Икенчесен эзлә партадан; Бергә кушкач, кем була дисәң? - Уйлап кара: мин ярам, кисәм.
34. Бабай урманга барган, Бабай балтасын алган. Бабай урманда бал тапкан, Аны кая салып кайткан?
35. Берсе иген игүчеләргә, икенчесе печән җыючыларга кирәкле ике нәрсәнең исемен бергә кушсак, җиңгиләргә кирәкле бер нәрсәнең исеме килеп чыгар.
36. Үзе биш хәрефтән тора торган сүз. Баштагы өч хәрефен генә укысаң - татлы әйбер исеме килеп чыга, соңгы ике хәрефе - Татарстандагы елга исеме. Барысы бергә - суда яшәүче, бик тиз йөзүче.
37. Без безгә без дибез, Сез безгә ни дисез?
38. «Й» белән башласаң - әйберләрне саклый, «Т» белән башласаң - җәнлек ауларга ярый.
39. Кара дисәң, карамый, Ак дияргә ярамый.
40. Кыш көнендә күп була торган ике нәрсәнең исемен бергә тезеп языгыз да, җәй көне күп була торган бер җимеш: исеме чыксын.
41. «К»дан башлап укысагыз, Җир ашларга китә, «Г»дан башлап укысагыз, Чәчәк атып үсә.
42. Күлмәкне икегә аерсаң, нәрсә килеп чыга?
43. Минем белән ул адаш: Мин - яз ае, ә ул - аш.
44. Урман белән тау арасында нәрсә бар?
45. Ат бер елга өч таз суны эчеп бетерә аламы?
46. «3» белән башлап - Татарстандагы елга; «X» белән башлап - кеше исеме; «Ч» белән башлап - үсемлек; «Җ» белән башлап - елның бер вакыты.
47. Бөтен татар өендә бар, Үзе дөньяда бер генә.
48. Күл буенда шаулармын, «Ш» белән мине язсаң; Ат муенында булырмын, «Т» белән алыштырсаң; Ул урынга «Р» куйсаң, Кисә аласың токмач; «Л» белән кырда калам, Игенне урып-җыйгач.
49. Беренче кисәге - сыеклык, икенче кисәге - Татарстандагы елга, кушып укыганда - табигать күренеше.
50. Беренче иҗеге - хайван, Икенче иҗеге - боерык фигыль, Икесе бергә - кош исеме.
51. Беренче кисәге - боерык фигыль, икенче кисәге - иген үсә торган җир, кушып укыганда - зирәк кеше.
52. Исеме ике сүздән кушылган. Беренчесе - җир йөзендә иң күп бер нәрсә, икенчесе - кечкенә бер хайван; икесен бергә җыйганда, өен үзе белән йөртә торган бер хайванның исеме чыксын.
53. Тугай кайчан сайрый?
54. Атлар аңлый торган ике сүзнең ахырына «к» хәрефен кушсаң, адәмнең киссәң дә авыртмый торган бер әгъзасының исеме чыгар. Ул нәрсә?
55. Башы - «т», койрыгы - «н», дошманы - «м». Ул нәрсә?
56. Көн белән төн бер-берсеннән нәрсә белән аерылалар?
57. «У» белән язсаң, тау була, «А» белән язсаң, диңгез була.    
58. Өч дигәндә - ике була, «Ике» дигәндә - өч була.
59. Түтәлдә нинди ике нота үсә?     
60. Ике көн рәттән яңгыр явамы?

 

Чыганак